Co zrobić, jeśli pojawia się potrzeba oddania moczu, ale jego ilość jest niewielka lub nie ma go wcale?

Jaka jest dzienna norma moczu? 

Normalna ilość moczu (diureza) u osoby dorosłej wynosi średnio od 0,5 do 1,5 ml/kg/ h.

Oznacza to, że osoba dorosła o masie ciała 70 kg powinna wydalać 35-70 ml moczu na godzinę (od 840 do 1680 ml dziennie). Dzienna ilość moczu u dzieci zależy od wieku.

Zgodnie z normą osoba dorosła powinna oddawać mocz nie rzadziej niż raz na sześć godzin. Dłuższe przerwy w oddawaniu moczu mogą świadczyć o zmniejszeniu perfuzji nerkowej, hipowolemii lub początkowym ostrym uszkodzeniu nerek.

Jaka powinna być objętość moczu podczas jednego oddania?

W normie objętość moczu podczas jednego oddania moczu u osoby dorosłej wynosi około 200-300 ml, ponieważ właśnie przy tej objętości pojawia się potrzebę oddania moczu. Maksymalna pojemność pęcherza moczowego wynosi zazwyczaj 400-600 ml. Jednak w warunkach fizjologicznych oddawanie moczu następuje przed jego całkowitym napełnieniem, co pozwala utrzymać prawidłowe funkcjonowanie układu moczowego i uniknąć nadmiernego rozciągania ścianek pęcherza.

Czym jest skąpomocz?

Skąpomocz (oliguria) to zmniejszenie dziennej diurezy, którego przyczyną mogą być zaburzenia w pracy nerek, układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia wpływające na objętość krwi krążącej lub drożność dróg moczowych. Ilość moczu przy skąpomoczu spada do poziomu poniżej 400–500 ml (dwóch szklanek). Zmniejszenie ilości moczu może być związane z ostrym uszkodzeniem nerek, odwodnieniem, obniżeniem ciśnienia, przyjmowaniem leków nefrotoksycznych lub częściowym zwężeniem dróg moczowych.

Czym jest bezmocz?

Bezmocz (anuria) to stan chorobowy, w którym dobowa diureza wynosi mniej niż 100 ml, co świadczy o praktycznie całkowitym zaprzestaniu wytwarzania lub wydalania moczu. Bardzo mała ilość moczu może wynikać z chorób nerek (np. ostrej niewydolności nerek), niedrożności (zwężenia) dróg moczowych lub ciężkiej hipowolemii (zmniejszenia objętości krwi krążącej).

Jakie są rodzaje bezmoczu i skąpomoczu?

W zależności od stopnia zaburzeń w układzie moczowym wyróżnia się trzy rodzaje skąpomoczu i bezmoczu.

Jakie są objawy anurii?

Głównym objawem anurii jest gwałtowne zmniejszenie lub całkowity brak oddawania moczu. Inne objawy anurii mogą obejmować:

• obrzęk kończyn dolnych;
• wyraźne osłabienie;
• stan przedomdleniowy.

Na bezmocz mogą również wskazywać zawroty głowy, które powstają w wyniku gromadzenia się toksycznych produktów przemiany materii we krwi przy zaburzeniach wydalania moczu. W przypadku anurii nerki przestają skutecznie filtrować krew, co prowadzi do wzrostu poziomu mocznika, kreatyniny i innych metabolitów. W rezultacie może dojść do ogólnego zatrucia organizmu, obniżenia ciśnienia tętniczego i pogorszenia krążenia mózgowego, co objawia się zawrotami głowy i splątaniem.

Jakie są objawy skąpomoczu?

Głównym objawem skąpomoczu jest niewystarczające oddawanie moczu, które objawia się zmniejszeniem dziennej objętości moczu poniżej norm fizjologicznych dla danego wieku. Inne objawy skąpomoczu mogą obejmować:

• ból brzucha i okolicy miednicy;
• zimna skóra rąk i stóp;
• przyspieszone bicie serca (tachykardia);
• wysoki poziom kwasu we krwi (kwasica metaboliczna);
• podwyższony poziom potasu we krwi (hiperkaliemia);
• wysoki poziom produktów przemiany materii we krwi (uremia);
• niskie ciśnienie krwi (hipotonia).

W przypadku skąpomoczu może również wystąpić obrzęk tkanek, który powstaje w wyniku zatrzymania płynów w organizmie. Przy niewystarczającym wydalaniu moczu nadmiar wody gromadzi się w przestrzeni międzykomórkowej, powodując obrzęki twarzy, nóg lub okolicy lędźwiowej.

Jakie są przyczyny małej ilości moczu?

Przyczyną małej ilości moczu może być ostra lub przewlekła niewydolność serca, w której serce nie zapewnia wystarczającej ilości krwi do normalnego ukrwienia nerek, co powoduje zmniejszenie filtracji i tworzenia moczu. Inne przyczyny zaburzeń oddawania moczu mogą obejmować:

• silne odwodnienie organizmu;
• utratę dużej ilości krwi;
• ciężka infekcja bakteryjna;
• niewydolność wątroby;
• wstrząs hipowolemiczny (stan spowodowany zmniejszeniem objętości krwi krążącej w organizmie);
• zatrucie chemiczne (na przykład wdychanie dużej ilości benzyny, terpentyny);
• oparzenia i zabiegi chirurgiczne;
• choroby nerek (kłębuszkowe zapalenie nerek, ostra martwica cewek nerkowych);
• choroby autoimmunologiczne (w tym toczeń rumieniowaty układowy);
• niedrożność (zwężenie) dróg moczowych (np. z powodu kamieni);
• nowotwory narządów miednicy mniejszej (w tym złośliwe).

Anuria w cukrzycy może rozwinąć się jako powikłanie ciężkiego uszkodzenia nerek — nefropatii cukrzycowej. W przypadku długotrwałego przebiegu cukrzycy podwyższony poziom glukozy we krwi uszkadza drobne naczynia nerkowe (kłębuszki), zaburzając filtrację i tworzenie moczu. W zaawansowanych przypadkach może rozwinąć się niewydolność nerek, w której objętość moczu gwałtownie spada, prowadząc do anurii. Zaburzenia oddawania moczu są również możliwe w przypadku pogorszenia krążenia krwi na tle cukrzycowej kwasicy ketonowej lub odwodnienia.

Ostre zatrzymanie moczu u mężczyzn z przerostem gruczołu krokowego wynika z ucisku cewki moczowej przez powiększoną tkankę gruczołu krokowego. W rezultacie schorzenie to utrudnia lub całkowicie blokuje odpływ moczu z pęcherza moczowego. Anurię mogą wywołać przeziębienie, spożycie alkoholu, niektóre leki (leki przeciwhistaminowe lub dekongestanty). Jeśli oddawanie moczu jest bolesne, występują częste parcia na mocz, ale ilość moczu jest niewielka, należy zgłosić się do urologa.

U kobiet niewielka ilość moczu rano może wynikać z niedostatecznego spożycia płynów w ciągu poprzedniego dnia lub wieczorem, a także z intensywnego pocenia się w nocy. Czasami skąpomocz może być związany ze zmianami hormonalnymi, cyklicznymi wahaniami lub początkiem procesu zapalnego w drogach moczowych.

Uczucie pełnego pęcherza przy małej ilości moczu może wystąpić podczas przyjmowania niektórych leków, w tym niesteroidowych leków przeciwzapalnych, antybiotyków, inhibitorów konwertazy angiotensyny (ACE), blokerów receptorów angiotensyny II (BRA) i środków chemioterapeutycznych. Leki mogą zmniejszać filtrację nerkową, powodować skurcz dróg moczowych lub zaburzać równowagę wodno-elektrolitową, prowadząc do zmniejszenia objętości moczu przy zachowaniu uczucia przepełnienia pęcherza moczowego.

Dlaczego występuje skąpomocz u dzieci? 

U dzieci normalna objętość wydalanego moczu wynosi od 0,8 do 1,4 ml/kg/h, najczęściej stosowaną normą kliniczną jest 1 ml/kg/ h. Skąpomocz u dziecka diagnozuje się przy wydalaniu mniej niż 0,5 ml/kg/h.

Jakie zagrożenia wiążą się z zaburzeniami oddawania moczu?

Niebezpieczeństwo związane z zatrzymaniem moczu polega na zwiększonym ryzyku wystąpienia poważnych powikłań urologicznych i nefrologicznych. Zastój moczu sprzyja rozwojowi bakteryjnego zapalenia, tworzeniu się kamieni, wzrostowi ciśnienia wewnątrz pęcherza i nerek, co może prowadzić do refluksu pęcherzowo-moczowego, wodonercza i postępującego pogorszenia funkcji nerek. W przypadku długotrwałego zatrzymania moczu wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek, wymagającej natychmiastowej interwencji medycznej.

Do jakiego lekarza należy się zwrócić w przypadku zaburzeń oddawania moczu?

W przypadku zaburzeń oddawania moczu konieczna jest konsultacja z urologiem i badanie przez nefrologa. Lekarze analizują objawy i czas ich wystąpienia, zbierają wywiad osobisty i rodzinny pacjenta oraz przeprowadzają badanie fizykalne. Diagnostyka zaburzeń oddawania moczu może obejmować:

• ogólną analizę moczu. Analiza wykazuje obecność zmian zapalnych (leukocyty, bakterie), domieszek krwi, białka, kryształów soli, pomaga ocenić ogólny stan układu moczowego;
• biochemiczną analizę krwi (kreatynina, mocznik). Wskazuje poziom azotowych produktów przemiany materii we krwi i pozwala ocenić funkcję filtrującą nerek, a także objawy niewydolności nerek;
• USG pęcherza moczowego i nerek. Pokazuje rozmiar, kształt i strukturę nerek, obecność kamieni, guzów, rozszerzenie miedniczek nerkowych i stopień pozostałości moczu po oddaniu moczu;
• uroflowmetria. Rejestruje prędkość i objętość strumienia moczu podczas oddawania moczu, pomagając wykryć obecność niedrożności lub zaburzeń kurczliwości pęcherza moczowego;
• cystometria (badanie urodynamiczne). Pokazuje, jak pęcherz moczowy reaguje na napełnianie i opróżnianie, pomaga wykryć zaburzenia neurogenne i funkcjonalne;
• cystoskopia. Endoskopowa metoda wizualnego badania pęcherza moczowego i cewki moczowej, pozwalająca wykryć guzy, stany zapalne, zwężenia. 

Lekarz może również zlecić wykonanie rezonansu magnetycznego, zwłaszcza w przypadku podejrzenia neurogennych przyczyn zaburzeń oddawania moczu lub chorób sąsiednich narządów. Badanie pozwala uzyskać bardzo dokładne obrazy tkanek miękkich, struktur nerwowych, kręgosłupa i narządów miednicy mniejszej. MRI ujawni guzy, stany zapalne, torbiele, ucisk rdzenia kręgowego, wrodzone anomalie lub skutki urazów, które mogą zaburzać regulację nerwową pęcherza moczowego i cewki moczowej.

Jak leczy się skąpomocz?

Przebieg terapii skąpomoczu dobiera się z uwzględnieniem przyczyny jego rozwoju, ogólnego stanu pacjenta, poziomu ciśnienia tętniczego, równowagi wodno-elektrolitowej i funkcji nerek. Metody leczenia skąpomoczu mogą obejmować: 

• terapię infuzyjną (roztwór soli fizjologicznej, roztwory glukozy, elektrolity). Uzupełnia niedobór płynów w przypadku odwodnienia i zmniejszenia objętości krwi krążącej, poprawiając dopływ krwi do nerek, zwiększając ciśnienie w układzie naczyniowym i stymulując filtrację kłębuszkową;
• diuretyki pętlowe. Blokują one wsteczne wchłanianie sodu i chloru w nerkach, dzięki czemu do moczu wydalana jest większa ilość soli i wody. Środki te zwiększają objętość moczu nawet przy obniżonej funkcji nerek, ale podczas ich stosowania ważne jest kontrolowanie poziomu elektrolitów i ogólnego stanu równowagi wodnej;
• osmodiuretyki. Zwiększają stężenie substancji rozpuszczonych w nerkach, dzięki czemu woda jest zatrzymywana w kanalikach i nie jest wchłaniana z powrotem do krwi. Lek sprzyja zwiększonemu wydalaniu moczu, co jest szczególnie przydatne w przypadku obrzęków i zatruć;
• leki rozszerzające naczynia krwionośne. Rozszerzają naczynia nerkowe, zwiększając dopływ krwi do kory nerkowej i poprawiając funkcję filtrującą;
• glikokortykosteroidy. Zmniejszają stan zapalny i autoimmunologiczne uszkodzenie kłębuszków nerkowych, zmniejszają przepuszczalność naczyń włosowatych i obrzęk tkanek, normalizując filtrację i tworzenie moczu;
• antybiotyki. Eliminują infekcyjne przyczyny skąpomoczu, w tym odmiedniczkowe zapalenie nerek lub posocznicę, przywracając normalne funkcjonowanie układu moczowego.

Lekarz może również przepisać środki korygujące równowagę elektrolitową i kwasowo-zasadową (potas, wapń, wodorowęglan sodu). Normalizują one środowisko wewnętrzne organizmu, zapobiegając powikłaniom w przypadku zaburzeń wydalania jonów przez nerki, zwłaszcza w przypadku skąpomoczu.

Jak pomóc sobie lub innym w przypadku ostrego zatrzymania moczu?

Pomocy w nagłych wypadkach przy ostrym zatrzymaniu moczu udziela lekarz, dlatego w przypadku niemożności skorzystania z toalety należy wezwać pogotowie ratunkowe. Do czasu przybycia lekarza pomoc w nagłych wypadkach przy anurii polega na zastosowaniu prostych środków: można wziąć ciepłą kąpiel lub przyłożyć termofor do dolnej części brzucha w celu rozluźnienia mięśni. 

Można również przyjąć wygodną pozycję (na przykład siedzącą lub półsiedzącą), spróbować się zrelaksować i zastosować techniki oddechowe. W przypadku ostrego zatrzymania moczu nie wolno przyjmować leków moczopędnych ani podejmować prób uciskania brzucha.

Czy można zażywać leki moczopędne w przypadku zatrzymania moczu?

W przypadku zatrzymania moczu nie wolno zażywać leków moczopędnych bez zalecenia lekarza. Leki te zwiększają wydalanie płynów przez nerki, ale są skuteczne tylko w przypadkach, gdy mocz jest wytwarzany i może być swobodnie usuwany z organizmu.

W przypadku zatrzymania moczu spowodowanego niedrożnością dróg moczowych, przerostem prostaty lub zaburzeniami neurologicznymi diuretyki nie usuwają przyczyny blokady, a mogą pogorszyć stan, powodując odwodnienie i zaburzenie funkcji nerek.

Jakie ćwiczenia pomagają w przypadku zatrzymania moczu?

Przy zatrzymaniu moczu ćwiczenia mogą być pomocne tylko w przypadku zaburzeń czynnościowych (na przykład osłabienia mięśni dna miednicy lub neurogennych zaburzeń oddawania moczu).