Zaparcia – co robić?

W krajach rozwiniętych zaparcia dotykają 30-50% dorosłych i do 30% dzieci w wieku od 0 do 18 lat. Do osób najbardziej narażonych na zaparcia należą dzieci, osoby w wieku powyżej 55 lat oraz kobiety w okresie ciąży i porodu.

Zaparcia to spowolnione, utrudnione lub niewystarczające opróżnianie jelit. Jeśli występują zaparcia, należy skonsultować się z proktologiem lub gastroenterologiem w celu ustalenia przyczyny i doboru odpowiedniego leczenia.

Zaparcia mogą być skutkiem tymczasowych odstępstw od codziennego rytmu dnia i diety, a także chorób proktologicznych lub hormonalnych. Możliwe przyczyny zaparć:

• nieodpowiednia dieta i niewystarczające spożycie płynów;
• zbyt mała aktywność fizyczna;
• czynniki psychogenne (depresja, lęk, zmiana otoczenia);
• częste odkładanie skorzystania z toalety na później;
• zaburzenia endokrynologiczne (niedoczynność tarczycy, cukrzyca, nadczynność przytarczyc);
• nieprawidłowości budowy jelita grubego (np. zwężenie, skręt jelita);
• choroby okolicy odbytu (szczelina odbytu, hemoroidy);
• choroby narządów trawiennych (niedrożność jelit).

Na sposób wypróżniania mogą wpływać zaburzenia neurologiczne (uszkodzenie rdzenia kręgowego, choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane, neuropatia autonomiczna, udar mózgu), które utrudniają skurcze mięśni odbytu i okrężnicy oraz przemieszczanie się kału przez jelita. Zaparcia w przebiegu choroby hemoroidalnej mogą wystąpić na skutek mimowolnego skurczu mięśnia zwieracza odbytu, który powoduje tymczasowe zamknięcie odbytu, uniemożliwiając wypróżnienie.

Problemy z wypróżnianiem może powodować również niekontrolowane stosowanie niektórych leków: przeciwdepresyjnych, suplementów żelaza, środków przeczyszczających, leków zobojętniających zawierających wapń i glin oraz leków przeciwbólowych. Przewlekłe zaparcia mogą być skutkiem problemów z mięśniami miednicy, które biorą udział w procesie defekacji.

Częstotliwość wypróżnień jest indywidualna i może wahać się od kilku razy dziennie do trzech razy w tygodniu, co jest uważane za normalne, jeśli brak defekacji nie powoduje dyskomfortu. Objawy zaparcia:

• uczucie niepełnego opróżnienia jelita po defekacji;
• zmniejszona liczba wypróżnień (mniej niż trzy razy w tygodniu);
• uczucie zablokowania kału w jelicie podczas parcia;
• konieczność silnego parcia podczas defekacji;
• oddzielanie się kału o dużej gęstości;
• nudności i wzdęcia brzucha.

Objawem zaparć jest także konieczność podpierania dna miednicy palcami w czasie defekacji. Narodowy Instytut Cukrzycy i Chorób Trawiennych i Nerek zaleca pilną pomoc medyczną w przypadku zaparć, którym towarzyszy krwawienie z odbytu, obecność krwi w kale, ból brzucha i dolnej części pleców, wymioty, gorączka i nagła utrata masy ciała.

Zaparcia atoniczne są spowodowane obniżeniem napięcia ścian jelit. Może je wywołać dieta wysokobłonnikowa bez wystarczającej ilości wody, obniżona aktywność tarczycy i częste stosowanie środków przeczyszczających.

Choroba Hirschprunga (wrodzona bezzwojowość jelita grubego) również może prowadzić do rozwoju zaparć atonicznych. W chorobie Hirschsprunga jelito ulega rozszerzeniu i staje się nieruchome (wskutek zaburzeń ruchu mięśni), co prowadzi do zatrzymania stolca i zaparć.

Zaparcia spastyczne są spowodowane spontanicznym skurczem mięśni, który występuje na skutek zwiększonego napięcia ścian jelit. Zaparcia spastyczne cechują się dysfunkcją jelit i problemami z perystaltyką (skurczem mięśni gładkich).

Do przyczyn zaparć spastycznych można zaliczyć: zespół jelita drażliwego, alergie lub nietolerancje pokarmowe, stres, endometriozę, chorobę Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego i infekcje jelitowe. Oprócz zaparć, na skurcz jelit może wskazywać również zwiększona ilość gazów, wzdęcia, skurcze i ostry ból brzucha.

Na zaparcia u niemowląt mogą wskazywać suche, twarde lub ziarniste stolce, rzadkie wypróżnianie, bolesne lub trudne wypróżnianie, które objawia się płaczem i wyginaniem plecków przez dziecko. Zaparcia u jednomiesięcznego niemowlęcia mogą być spowodowane sztucznym karmieniem lub niewystarczającym spożyciem płynów. Inne przyczyny zaparć u niemowląt:

• problemy z zakończeniami nerwowymi w jelitach;
• niewydolność tarczycy;
• nieprawidłowości rozwoju rdzenia kręgowego;
• zaburzenia metabolizmu.

Zaparcia u dzieci w wieku powyżej sześciu miesięcy mogą być spowodowane niedoborem błonnika podczas wprowadzania pokarmów uzupełniających, alergiami lub nietolerancjami pokarmowymi. W przypadku zaparć u dzieci należy włączyć do diety suszone śliwki, puree z groszku, kaszę jęczmienną i pełnoziarnistą, soki jabłkowe, śliwkowe i gruszkowe. Z diety dziecka należy wykluczyć tłuste potrawy, mocną herbatę, mleko krowie, wypieki i kaszę mannę.

W celu wykluczenia wad rozwojowych jelit, alergii pokarmowych, chorób narządów trawiennych i zaburzeń metabolizmu należy skonsultować się z lekarzem pediatrą lub gastroenterologiem dziecięcym. Pilnej pomocy medycznej należy szukać, jeśli wzdęcia brzucha i zaparcia trwają dłużej niż dwa tygodnie, pojawia się krew w stolcu, bolesne wypróżnianie, gorączka, brak apetytu, nagła utrata masy ciała i wypadanie odbytnicy.

Na występowanie zaparć u kobiet w ciąży ma wpływ podwyższony poziom progesteronu (spowalnia pracę jelit i prowadzi do problemów z wypróżnianiem). Inne przyczyny zaparć w ciąży:

• zmiany w diecie i nawykach związanych z piciem wody;
• ograniczona aktywność fizyczna;
• wzrost płodu (ściska jelito);
• przyjmowanie leków (na nudności i wymioty, zgagę) i suplementów diety (żelaza, wapnia).

Zaparcia po porodzie mogą być spowodowane uszkodzeniem zwieracza odbytu lub rozciągnięciem mięśni dna miednicy, a także zastosowaniem znieczulenia zewnątrzoponowego podczas porodu. Powrót do prawidłowej czynności jelit po cesarskim cięciu może zająć trzy do czterech dni. Ból spowodowany rozdarciem lub występowaniem hemoroidów poporodowych oraz strach przed rozerwaniem szwów po nacięciu krocza i tylnej ściany pochwy mogą doprowadzić do zaparć na tle psychicznym.

Z zaparciami można walczyć, zwiększając spożycie płynów, aktywność fizyczną i wprowadzając do diety pokarmy bogate w błonnik (warzywa, owoce, rośliny strączkowe). Kobietom w ciąży lekarz może przepisać środki przeczyszczające lub suplementy diety z błonnikiem. Samoleczenie zaparć w ciąży jest niedopuszczalne ze względu na konieczność doboru terapii bezpiecznej dla zdrowia matki i rozwijającego się płodu.

Zaparcia przed miesiączką mogą być spowodowane zwiększeniem poziomu progesteronu i estrogenu, które spowalniają pracę układu trawiennego. Zwiększone ryzyko wystąpienia zaparć występuje u kobiet cierpiących na zespół jelita drażliwego lub endometriozę. W pierwszych dniach miesiączki kobiety mogą również doświadczać biegunki (mięśnie jelit rozluźniają się z powodu zwiększonego poziomu prostaglandyn), zwiększonej produkcji gazów i wzdęć brzucha.

Przy zaparciach zaleca się spożywanie pokarmów bogatych w błonnik, który zwiększa swoją objętość w żołądku, a następnie zmiękcza twarde masy kałowe w jelicie i pomaga usunąć je z organizmu. Dieta na zaparcia:

• produkty pełnoziarniste (makaron, płatki owsiane, otręby, chleb pełnoziarnisty);
• rośliny strączkowe (soczewica, fasola, ciecierzyca, soja);
• warzywa (marchew, zielony groszek, brokuły i warzywa);
• orzechy (migdały, orzeszki ziemne, orzechy pekan).

Na zaparcia pomaga spożywanie bananów, jabłek ze skórką, gruszek i jagód. Ważne jest również przestrzeganie reżimu picia: należy pić co najmniej 1,5-2 litrów wody dziennie. Do diety można włączyć soki owocowe i warzywne, klarowne zupy (pomagają zmiękczyć stolec).

Do produktów przeczyszczających na zaparcia należy także kiwi, figi, owoce cytrusowe (pomarańcze, grejpfruty i mandarynki), topinambur, cykoria, karczochy, bataty. Na zaparcia wskazane są również suszone śliwki, które są bogate w błonnik (zwiększa ilość wody w stolcu), sorbitol (ma działanie przeczyszczające) i związki fenolowe (stymulują korzystne bakterie jelitowe).

Dieta przy zaparciach u osób starszych, które cierpią na choroby przewlekłe, powinna być uzgodniona z gastroenterologiem.

Do pokarmów powodujących zaparcia zalicza się mięso, dania gotowe, żywność przetworzoną (np. fast foody), chipsy, ryż i czekoladę. W przypadku problemów z wypróżnianiem należy również unikać napojów gazowanych i alkoholowych oraz ograniczyć do minimum spożycie cukru i soli.

Jeśli występują zaparcia, należy umówić się na wizytę u lekarza rodzinnego, który po zbadaniu zaleci leczenie lub skieruje do proktologa albo gastroenterologa. Przed rozpoczęciem leczenia lekarz przeprowadza wywiad (pyta o objawy i czas ich wystąpienia, codzienny tryb życia i dietę).

W przypadku podejrzenia chorób proktologicznych lekarz kieruje na rektoskopię lub anoskopię w celu zbadania odbytnicy. Na podstawie wyników badania proktolog lub gastroenterolog dobiera sposób leczenia. Możliwości leczenia zaparć:

• środki przeczyszczające;
• receptory serotoninowe 5-hydroksytryptaminy 4 (w celu przyspieszenia ruchu stolca w jelicie grubym);
• zmiany stylu życia i diety.

Lekarz zaleci również regularne ćwiczenia, które poprawią aktywność skurczową jelit i zwiększą szybkość przemieszczania się przez nie pokarmu. Ćwiczenia należy wykonywać regularnie, przez co najmniej 15 minut dziennie. Ćwiczenia należy wykonywać co najmniej godzinę po jedzeniu, aby pokarm zdążył się strawić.

W przypadku nieprawidłowego lub opóźnionego leczenia zaparcia mogą prowadzić do rozwoju hemoroidów, szczeliny odbytu, niedrożności kałowej (nagromadzenia kału w jelitach), zapalenia uchyłków i wypadania odbytnicy. Ciągłe napinanie się w celu wypróżnienia może uszkadzać mięśnie dna miednicy i prowadzić do nietrzymania moczu.

Masaż brzucha przy zaparciach pomaga złagodzić ból i dyskomfort podczas defekacji, przyspieszyć przejście kału przez okrężnicę oraz wywołać skurcz i rozluźnienie mięśni jelit. Lekarze zazwyczaj zalecają masaż osobom z przewlekłymi zaparciami, które przebiegają z wyciekiem stolca lub utratą kontroli nad jelitami, a także osobom po przebytych urazach kręgosłupa i cierpiących na choroby mózgu (stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona).

Masaż brzucha nie jest zalecany kobietom w ciąży, osobom cierpiącym na choroby zapalne jelit, niestabilne urazy kręgosłupa, mających otwarte rany w obrębie jamy brzusznej. Przed wykonaniem masażu brzucha na zaparcia należy skonsultować się z gastroenterologiem.

Sposoby domowe pomogą pozbyć się zaparć, jeśli występują one po raz pierwszy lub zostały spowodowane przez czynniki tymczasowe (na przykład zmiany w diecie lub odstępstwa od zwykłej, codziennej rutyny). Domowe sposoby na zaparcia:

• oliwa z oliwek i olej lniany;
• napar z babki lancetowatej;
• olej z dyni.

Na zaparcia można również stosować napary z senesu (jedna łyżka stołowa co cztery godziny). Senes zawiera glikozydy, które stymulują zakończenia nerwowe w jelitach i pomagają przyspieszyć wypróżnianie.

Nasiona lnu na zaparcia pomagają zatrzymać wodę, zwiększyć objętość stolca i zmiękczyć go. Nie powinny ich jednak spożywać kobiety w ciąży i karmiące piersią. Do diety można również włączyć nasiona chia, aby przyspieszyć przemieszczanie się kału przez jelita.

Olej rycynowy na zaparcia nie jest zalecany kobietom w ciąży (powoduje skurcze macicy), dzieciom poniżej 12 roku życia, osobom z chorobami jelit (nasila objawy i obniża poziom potasu we krwi). W przypadku braku przeciwwskazań olej rycynowy na zaparcia może być skuteczny, gdyż stymuluje mięśnie jelit i pomaga przyspieszyć wypróżnianie.

W przypadku przewlekłych, długotrwałych zaparć sposoby domowe nie są zalecane do czasu konsultacji z gastroenterologiem lub proktologiem. Lekarz określi przyczynę zaparć, dobierze odpowiednie leki i zaleci zmiany w diecie i reżimie picia wody.