Badanie kału: co wykazuje, jakie są jego rodzaje i jak się do niego przygotować?

Ludzkie odchody składają się w 75% z wody, a w 25% – z małych cząstek strawionego pokarmu, mikroflory, nabłonka jelitowego i włókien roślinnych. Badanie kału jest zalecane, jeśli istnieje podejrzenie dysfunkcji narządów wewnętrznych.

Badanie kału to badanie laboratoryjne, które obejmuje badania biochemiczne, mikrobiologiczne, bakteriologiczne i immunologiczne przeprowadzanych na próbce kału. Badanie kału należy wykonać, jeśli istnieje podejrzenie infekcji bakteryjnej, wirusowej lub pasożytniczej, krwawienia wewnętrznego, chorób narządów jamy brzusznej, odbytnicy i odbytu.

Badanie kału jest zwykle zalecane w przypadku podejrzenia chorób wątroby, pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych, żołądka, jelita cienkiego lub grubego. Wskazania do wykonania badania kału:

• ostry, ciągnący lub kłujący ból brzucha (może nasilać się w trakcie lub po jedzeniu, a także na czczo);
• zwiększone tworzenie się gazów;
• długotrwałe zaparcia lub biegunki;
• uczucie pieczenia w gardle, przełyku lub żołądku (zwykle podczas jedzenia);
• obecność ropy lub śluzu w kale;
• nudności i wymioty z domieszką krwi;
• krwawienie z odbytu;
• nagła zmiana masy ciała (utrata lub przyrost);
• brak apetytu lub nadmierny apetyt;
• zgaga lub odbijanie o gorzkim posmaku;
• szybkie uczucie sytości podczas posiłków;
• żółty, czerwony lub czarny kolor stolca;
• ból i pieczenie podczas wypróżnień;
• nieprzyjemny, ostry zapach kału;
• pieczenie i swędzenie w odbycie;
• nieprzyjemny zapach z ust;
• kwaśny lub gorzki posmak w ustach;
• pogorszenie stanu skóry, włosów i paznokci.

Należy wykonać badanie kału, jeśli występuje krew w kale. Może być ona obecna na papierze toaletowym w postaci czerwonych plam lub w kale w postaci kropli i smug o ciemnym lub szkarłatnym zabarwieniu. Wskazaniem do badania kału są także ołówkowate stolce (wąskie i cienkie) lub stolce przypominające owcze odchody (okrągłe, małe kulki).

Jeśli nie ma żadnych niepokojących objawów, badanie kału powinno się wykonywać raz w roku. Lekarz może je zlecić w ramach badań profilaktycznych, gdyż pomaga ono zdiagnozować choroby układu pokarmowego we wczesnych stadiach, zanim wystąpią pierwsze objawy.

Jednym z głównych badań kału jest badanie ogólne kału (koprogram), które polega na ocenie różnych cech (w tym koloru, kształtu, kwasowości, włókien mięśniowych, tkanki łącznej). W badaniu ogólnym kału wykrywane są również zanieczyszczenia śluzu lub krwi w kale (jeśli są obecne). Inne rodzaje badań kału:

• badanie bakteriologiczne. Ma na celu wykrycie i identyfikację bakterii chorobotwórczych, które mogą być obecne w próbce kału;
• badanie cytologiczne. Ocenia strukturę i kształt komórek, które mogą być obecne w próbce kału. Stosowane w diagnostyce chorób przedrakowych i nowotworowych;
• badanie biochemiczne. Służy do identyfikacji składników chemicznych próbki (w tym tłuszczów obojętnych, arsenu, enzymów). Wykorzystuje się je do oceny funkcji trawiennych i wchłaniania składników odżywczych;
• badanie mikroskopowe. Polega na ocenie mikrostruktury próbki (np. pod kątem obecności komórek, bakterii, grzybów i pasożytów).

W przypadku podejrzenia raka jelita grubego lekarz może zlecić pacjentowi badanie immunologiczne. Na przykład badanie kału może ujawnić stężenie enzymu nowotworowego – kinazy pirogronianowej (TU M2-PK), którego poziom wzrasta na skutek obecności zmian patologicznych w komórkach jelita grubego.

Badanie ogólne kału (koprogram) to laboratoryjne badanie fizycznych, chemicznych i mikroskopowych właściwości kału. Badanie jest zalecane, jeśli istnieje podejrzenie dysfunkcji narządów jamy brzusznej, procesu zakaźnego i zapalnego w organizmie.

Badanie ogólne kału to kompleksowa analiza, która pozwala ocenić skład i cechy kału, na które wpływa praca wszystkich części układu trawiennego. Wskaźniki uwzględniane w badaniu ogólnym kału:

• fizyczne (kształt, konsystencja);
• biochemiczne (kwasowość, enzymy, produkty przemiany materii);
• mikroskopowe (włókna mięśniowe, błonnik, tłuszcz obojętny, mydła, kryształy).

W badaniu ogólnym kału można wykryć patogenną mikroflorę. Flora jodofilna w kale występuje w przypadku dyspepsji (niestrawności) z nasileniem procesów fermentacyjnych. Flora drożdżopodobna występuje przy dysbakteriozie i gwałtownym obniżeniu odporności.

Badanie biochemiczne kału to badanie laboratoryjne, które analizuje składniki chemiczne kału w celu oceny funkcji układu trawiennego. Wskaźniki oceniane podczas biochemicznego badania kału:

• pH stolca (miara kwasowości lub zasadowości środowiska). Podwyższona kwasowość może świadczyć o chorobach żołądka i obecności bakterii chorobotwórczych, z kolei obniżona kwasowość może świadczyć o nieprawidłowym wchłanianiu (zaburzeniach trawienia i wchłaniania) kwasów tłuszczowych i podwyższonym poziomie wapnia w organizmie;
• enzymy (amylaza i lipaza). Podwyższona aktywność amylazy i lipazy może wskazywać na chorobę trzustki (np. zapalenie trzustki);
• barwniki żółciowe (bilirubina bezpośrednia i pośrednia). Podwyższony poziom bilirubiny może wskazywać na zaburzenia wydalania żółci, które mogą być związane z chorobami pęcherzyka żółciowego (w tym kamicy żółciowej) lub dróg żółciowych (niedrożność, zwężenie, uszkodzenie);
• tłuszcze obojętne. Podwyższony poziom tłuszczów obojętnych może wskazywać na zaburzenia wchłaniania tłuszczu, co może być oznaką celiakii lub choroby dróg żółciowych (dyskinezy, nowotworów).

Jednym z badań biochemicznych jest badanie kału na obecność kalprotektyny (białka wytwarzanego przez neutrofile w błonie śluzowej jelit). Kalprotektyna jest czułym markerem stanu zapalnego, dlatego stosuje się ją w przypadku podejrzenia chorób zapalnych jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego), zespołu jelita drażliwego.

Badanie kału pozwala sprawdzić poziom glukozy, który może wskazywać na niestrawność, jeśli jest podwyższony. Po otrzymaniu wyników badań biochemicznych kału konieczna jest konsultacja z gastroenterologiem w celu ich interpretacji, postawienia diagnozy i wyboru sposobu leczenia.

Badanie bakteriologiczne kału to badanie laboratoryjne, podczas którego bada się kał na obecność bakterii, w tym patogennych i pospolitych mikroorganizmów bytujących w przewodzie pokarmowym. Bakterie chorobotwórcze, które można wykryć w kale:

• enterowirusy;
• wirusowe zapalenie wątroby typu A;
• bakteria E. coli;
• shigella;
• salmonella;
• Campylobacter;
• Yersinia.

Badanie kału na obecność Helicobacter jest jednym z rodzajów badań bakteriologicznych. Wykonanie badania na Helicobacter jest konieczne w przypadku podejrzenia choroby wrzodowej lub zapalenia błony śluzowej żołądka, z ostrym i piekącym bólem brzucha, ciemnoczerwonymi stolcami, zmianą koloru języka (na fioletowy lub czerwony) lub pojawieniem się żółtego nalotu na języku.

Podczas badania bakteriologicznego przeprowadza się również test wrażliwości na antybiotyki (niezbędny dla doboru leczenia). Na podstawie wyników badania określa się leki, na które bakterie są wrażliwe (mogą być stosowane w leczeniu choroby), umiarkowanie oporne (stosowane w przypadkach indywidualnej nietolerancji lub nieskuteczności innych leków) i oporne (nie stosuje się ich u danego pacjenta).

Dysbakterioza to choroba, która charakteryzuje się zaburzeniem mikroflory jelitowej. Występuje na skutek długotrwałego stosowania leków antybakteryjnych lub przeciwzapalnych, chorób zakaźnych i zatruć pokarmowych. Wskazania do wykonania badania kału w kierunku dysbakteriozy:

• wzdęcia i zwiększona produkcja gazów;
• nadwrażliwość na niektóre pokarmy;
• burczenie w brzuchu (pojawia się po jedzeniu);
• częste zaparcia i biegunki (lub ich naprzemienne występowanie);
• pojawienie się wysypki skórnej.

Na dysbakteriozę może wskazywać także anemia (niedokrwistość), która pojawia się na skutek niedoboru mikroelementów i witamin. Niedokrwistość objawia się bladością skóry, ciągłym osłabieniem, zmęczeniem, łamliwymi włosami i paznokciami, nieregularnym biciem serca, dusznością, zawrotami głowy i bólami głowy.

Podczas badania pod kątem dysbakteriozy określa się rodzaje i ilości mikroorganizmów obecnych w kale. Na zaburzenia mikroflory wskazuje duża liczba bakterii oportunistycznych – Klebsiella, Proteus, Enterobacter, Staphylococcus, Pseudomonas, Acinetobacter i grzybów z rodzaju Candida.

W przypadku podejrzenia krwawienia z przewodu pokarmowego zaleca się wykonanie badania na krew utajoną w kale. Badanie należy wykonać w przypadku krwawienia z odbytu, krwawych wymiotów, uczucia ciała obcego w odbytnicy, bólu odbytu. Przyczyny obecności krwi utajonej w kale:

• hemoroidy (poszerzenie żył kanału odbytu);
• szczelina odbytu (rozdarcie błony śluzowej odbytu);
• wrzody żołądka;
• łagodne guzy (polipy) jelita grubego;
• infekcje jelitowe;
• zapalenie jelit lub żołądka;
• choroba Leśniowskiego-Crohna lub wrzodziejące zapalenie jelita grubego;
• uchyłkowatość (charakteryzuje się występowaniem wypukłości w jelitach);
• zespół jelita drażliwego;
• rak jelita grubego (rozwija się z komórek odbytnicy lub jelita grubego);
• choroby jelitowych naczyń krwionośnych (na przykład ich pęknięcie).

Na trzy dni przed badaniem na krew utajoną należy unikać brokułów, rzepy, czerwonego mięsa (wołowiny, wieprzowiny) i suplementów witaminy C. Nie należy także przyjmować leków przeciwbólowych przez co najmniej 72 godziny.

W przypadku wykrycia w kale krwi utajonej konieczna jest konsultacja z proktologiem lub gastroenterologiem. Lekarz przeprowadzi badanie i, jeśli to konieczne, zleci badania endoskopowe (anoskopia, rektoskopia, kolonoskopia), by ustalić dokładną lokalizację krwawienia.

Glisty to pasożyty, które przenoszą się na człowieka poprzez kontakt z zakażonymi odchodami, wodą pitną, nieumytymi owocami i warzywami, nieprzetworzonymi termicznie rybami i mięsem, a także drogą kropelkową. Wskazania do wykonania badania kału na obecność glist:

• luźne stolce;
• nagła utrata masy ciała;
• ból brzucha na czczo;
• ochota na słone potrawy;
• zwiększone tworzenie się gazów w jelitach;
• brak apetytu;
• poranny kaszel;
• świszczący oddech.

W kale mogą znajdować się glisty ludzkie, owsiki, echinokoki, bruzdogłowce, tasiemce oraz przywry. Badanie kału pomoże wykryć pasożyty na różnych etapach rozwoju (jaja, larwy, postaci dorosłe). Aby oddać kał do badania, może być konieczne pobranie trzech kolejnych próbek kału, ponieważ uwalnianie końcowych produktów przemiany materii (wydalanie) różni się na różnych etapach rozwoju robaka.

Dzień przed badaniem nie należy pić napojów alkoholowych. Przygotowanie do prawidłowego oddania stolca:

• rezygnacja ze środków przeczyszczających i lewatywy na trzy dni przed badaniem;
• ograniczenie potraw tłustych i smażonych na co najmniej 48 godzin przed badaniem;
• wyeliminowanie z diety produktów zawierających sztuczne barwniki;
• higiena odbytu rano przed badaniem;
• nie wolno silnie napinać się podczas wypróżnień.

Checklista przygotowania do badania kału

Należy poinformować lekarza o przyjmowanych lekach (np. antykoagulantach, lekach zwężających naczynia krwionośne). Lekarz może zalecić zmianę dawki lub tymczasowe odstawienie leku do czasu pobrania próbki kału.

Na dwa-trzy dni przed badaniem kału należy przestrzegać diety, aby zapobiec fałszowaniu wyników badania. Produkty niedozwolone przed badaniem kału:

• smażone ryby lub mięso;
• półprodukty (na przykład gotowe pierogi);
• fast food (m.in. frytki, burgery);
• przekąski (chipsy, krakersy);
• napoje alkoholowe;
• produkty mleczne zawierające więcej niż 1% tłuszczu (kefir, maślanka, jogurty).

Przed badaniem kału na krew utajoną należy wykluczyć z diety pokarmy o czerwonym zabarwieniu (porzeczki, pomidory, buraki), ponieważ mogą one wpływać na kolor stolca. Należy także unikać spożywania pokarmów bogatych w żelazo (na przykład wołowiny, wątróbki drobiowej).

Aby oddać kał do badania, zaleca się zakupić w aptece specjalny pojemnik (sterylny pojemnik z łyżeczką). Etapy pobierania stolca do badania:

1. Opłucz odbyt ciepłą, bieżącą wodą, nie używaj mydła ani żeli zapachowych.
2. Przed pobraniem kału oddaj mocz, aby mieć pewność, że nie przedostanie się do próbki kału.
3. Po naturalnym wypróżnieniu (bez zastosowania lewatywy i środków przeczyszczających) zbierz kał ze środkowego obszaru stolca przy pomocy specjalnej łyżki (sprzedawanej w zestawie z pojemnikiem).
4. Napełnij pojemnik do 1/3 i szczelnie zamknij pokrywkę.
5. Postaraj się jak najszybciej dostarczyć próbkę do laboratorium, jeśli nie jest to możliwe, włóż ją do lodówki.

Lepiej jest pobrać kał do badania rano ze względu na stabilność jego konsystencji i brak zanieczyszczenia (skażenia) kału cząstkami niestrawionego pokarmu. W nocy zachodzą procesy biochemiczne, w tym zmniejszenie aktywności przewodu żołądkowo-jelitowego, co pozwala uzyskać najbardziej wiarygodne wyniki.

Pojemnik na kał do badania

Aby pobrać próbkę kału od dziecka, które korzysta już samodzielnie z toalety, należy zastosować się do tych samych instrukcji, co w przypadku osoby dorosłej. Etapy zbierania kału do badania u niemowlęcia:

1. Przed pobraniem kału dziecka dokładnie umyj ręce ciepłą bieżącą wodą z mydłem i wytrzyj do sucha.
2. Oczyść odbyt dziecka przy pomocy wilgotnych chusteczek antybakteryjnych lub przepłucz ciepłą wodą.
3. Ułóż dziecko na sterylnej pieluszce i po wypróżnieniu pobierz próbkę łyżką do pojemnika na kał zakupionego w aptece.
4. Zakręć pojemnik i zanieś do laboratorium.

Możesz także zebrać kał z czystych majtek lub śpioszków dziecka. Nie zaleca się pobierania próbki kału z pieluchy, ponieważ istnieje ryzyko zmieszania się kału z moczem.

W przypadku badania kału pod kątem obecności pasożytów należy zrezygnować z mycia dziecka wieczorem i rano przed pobraniem próbki. Dziecko należy ułożyć na boku z ugiętymi kolanami, delikatnie rozchylić pośladki i pobrać wymaz z odbytu za pomocą kupionej w aptece specjalnej taśmy klejącej. Próbkę należy umieścić na szkiełku dołączonym do zestawu i dostarczyć do laboratorium.

W większości przypadków do badania ogólnego kału wystarczy pobrać 1/3 aptecznego pojemnika lub 10-15 g kału (co odpowiada jednej czubatej łyżeczce lub wielkości orzecha włoskiego). Do badania w kierunku obecności pasożytów (na przykład glist) potrzebne jest co najmniej dwa do pięciu gramów kału.

W przypadku badania bakteriologicznego kał po pobraniu należy natychmiast dostarczyć do laboratorium, ponieważ stężenie drobnoustrojów chorobotwórczych w kale może wzrosnąć, co powoduje zafałszowanie wyników. W przypadku badania ogólnego kału zaleca się dostarczenie próbki do laboratorium w ciągu jednej do trzech godzin (maksymalny czas przechowywania kału to jedna doba). Kał należy przechowywać w szczelnie zamkniętym pojemniku w lodówce, gdyż niska temperatura pozwala spowolnić procesy rozkładu próbki kału i rozwój bakterii, co pomaga zachować strukturę i skład kału do czasu analizy.

Aby wyniki badania kału były wiarygodne, nie wolno go zamrażać ze względu na ryzyko zniszczenia struktury komórkowej, drobnoustrojów chorobotwórczych i zaburzenia właściwości chemicznych (np. stężenia enzymów). Optymalna temperatura przechowywania kału to dwa do czterech stopni Celsjusza.

Czas trwania badania kału zależy od rodzaju badania i od laboratorium. Przykładowo, badanie ogólne kału wykonuje się zwykle w ciągu jednego dnia, a posiew bakteryjny – do 10 dni, gdyż aby bakterie w kale muszą osiągnąć pewien stopień dojrzałości (aby można było uzyskać dokładne wyniki badania).

Badania kału są wskazane, jeśli lekarz podejrzewa choroby narządów wewnętrznych (zwykle jamy brzusznej). Choroby, które można wykryć w badaniu kału:

• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO);
• proces zapalny lub zakaźny w przewodzie pokarmowym;
• zaburzenia wchłaniania w jelicie cienkim i dwunastnicy;
• pasożytnicze infekcje jelitowe;
• dysfunkcja trzustki;
• autoimmunologiczne lub zanikowe zapalenie żołądka;
• niespecyficzne, zakaźne lub wrzodziejące zapalenie jelita grubego;
• dysfunkcja pęcherzyka żółciowego i wątroby;
• przyspieszone usuwanie pokarmu z przewodu żołądkowo-jelitowego;
• zaburzenia funkcji enzymatycznej żołądka;
• nowotwory złośliwe jelita grubego;
• choroby proktologiczne (hemoroidy, szczelina odbytu, polipy odbytu);
• zespół jelita drażliwego.

Po interpretacji wyników badania kału lekarz prowadzący może skierować pacjenta na dodatkowe badania (m.in. badanie krwi, USG narządów jamy brzusznej, kolonoskopię). Lekarz dobierze odpowiednie leczenie po postawieniu diagnozy.

Normy w badaniu kału zależą od wieku pacjenta i innych czynników (np. od tego, czy dziecko jest karmione piersią, czy butelką).

Wyniki badania nie stanowią diagnozy, dlatego, aby je zinterpretować, konieczna jest konsultacja z pediatrą (w przypadku dzieci), lekarzem rodzinnym lub specjalistą (np. gastroenterologiem) w przypadku dorosłych. Lekarz ocenia wyniki, porównuje je z normami dla koprogramu, identyfikuje odchylenia i stawia diagnozę.

Nie zaleca się badania kału w czasie menstruacji ze względu na ryzyko zanieczyszczenia próbki krwią menstruacyjną, co może zafałszować wynik. Inne przeciwwskazania do badania kału:

• aktywna infekcja bakteryjna, wirusowa lub pasożytnicza jelit. W tym przypadku można wykonać badanie kału, jeśli zalecił to lekarz (na przykład w celu monitorowania skuteczności leczenia);
• choroby proktologiczne, którym towarzyszy krwawienie z odbytu. Nie zaleca się wykonywania laboratoryjnych badań kału w przypadku hemoroidów II lub III stopnia, szczeliny odbytu, polipów odbytu ze względu na ryzyko przedostania się krwi do próbki kału (chyba że badanie zostało zlecone w celu zdiagnozowania choroby);
• nadmierne napięcie podczas wypróżnień (na przykład przy zaparciach). Napinanie się prowadzi do ucisku i zwiększenia gęstości stolca, rozkładu składników kału (w tym śluzu);
• rentgen jelit lub żołądka. Można oddać stolec do analizy dwa dni po badaniu rentgenowskim z pomocą baru, ponieważ substancja jest usuwana z organizmu dopiero po 48 godzinach.

Nie należy pobierać kału po zastosowaniu czopków doodbytniczych, środków przeczyszczających lub lewatywy, gdyż zmieniają one konsystencję stolca. Należy także unikać picia nalewki z wilczej jagody, przyjmowania preparatów z żelazem, stosowania wazeliny i olejku rycynowego.

Badanie kału pozwala uzyskać informacje o składzie mikroflory jelitowej, wykryć infekcje, ocenić proces trawienia i wchłaniania składników odżywczych, a także wykryć utajone krwawienie, dlatego badanie kału jest zwykle jednym z podstawowych badań. Jeżeli pobranie kału do analizy nie jest możliwe, lekarz może dobrać alternatywne metody badania.

Aby zbadać się w kierunku infekcji pasożytniczej, można wykonać badanie krwi, które wykaże obecność pasożytów, zanim dostaną się one do kału (gdy znajdą się w przewodzie pokarmowym). W przypadku podejrzenia krwi utajonej lekarz może zlecić wykonanie USG narządów jamy brzusznej, gastroskopię, kolonoskopię lub rektoskopię (rodzaj badania będzie zależeć od pozostałych objawów występujących u pacjenta).